Okres istnienia Okręgu Mazurskiego był jednym z ważniejszych momentów w powojennych dziejach Warmii i Mazur - regionu odgrywającego ważną rolę w polskiej myśli politycznej już od początku XX wieku. Procesy zapoczątkowane w 1945 roku zadecydowały o kształcie życia społecznego i gospodarczego dzisiejszego województwa warmińsko-mazurskiego.

Duży wpływ na kształtowanie się świadomości regionalnej mieszkańców Ziem Odzyskanych wywarło przerwanie ciągłości historyczno-kulturowej, wynikające z migracji ludności, a także częstych zmian administracyjnych w regionie. Andrzej Sakson zwrócił uwagę na oddzielenie w lipcu 1945 roku od Okręgu Mazurskiego siedmiu powiatów, które zostały przyłączone do województw gdańskiego i białostockiego. Konsekwencją tego posunięcia stał się odczuwany do dzisiaj brak poczucia więzi między mieszkańcami obecnego województwa warmińsko-mazurskiego.

Pierwsze powojenne lata były trudnym okresem dla ludności, która przybyła na ziemie dawnych Prus Wschodnich w poszukiwaniu swojego "nowego domu". Był to także najtragiczniejszy czas dla żyjących na tych terenach od pokoleń.

Wiele problemów podejmowanych w niniejszej pracy stało się tematem badań historyków już w okresie PRL . Po roku 1989 nie pojawiła się natomiast publikacja, która na nowo ujęłaby całość zagadnień dotyczących życia społeczno-politycznego oraz gospodarczego Warmii i Mazur w latach 1945-1946.

Przedmiotem prezentowanej książki są kwestie związane z wpływem Armii Czerwonej na działanie aparatu władzy oraz życie społeczno-gospodarcze na Warmii i Mazurach. Zrekonstruowano tu proces przejmowania władzy z rąk wojsk radzieckich i ewolucję polskich organów administracyjnych szczebla okręgowego i powiatowego.

Poruszono problematykę powstania i działalności partii politycznych, z zaznaczeniem dominującej roli Polskiej Partii Robotniczej (dalej: PPR) w formowaniu się stosunków politycznych w Okręgu Mazurskim i tworzeniu aparatu bezpieczeństwa. Podjęto też próbę scharakteryzowania życia kulturalno-oświatowego, gospodarczego i religijnego, a także czynników wpływających na kształtowanie się skomplikowanych relacji narodowościowych na tym obszarze.

Terytorialny zakres publikacji koreluje z ówczesnymi granicami Okręgu Mazurskiego, których wytyczenie wiązało się z utratą części powiatów na rzecz województw gdańskiego i białostockiego oraz z wprowadzaniem jednostronnej delimitacji granicy przez stronę sowiecką.

Zasadnicze ramy chronologiczne pracy wyznaczają: z jednej strony data powstania na terenie województwa białostockiego Biura Pełnomocnika RP na Okręg Mazurski (3 lutego 1945 roku) i wysłania pierwszych grup operacyjnych w celu organizowania polskiej administracji w byłych Prusach Wschodnich, z drugiej zaś - przekształcenie Urzędu Pełnomocnika Rządu RP w Urząd Wojewódzki (dalej: UW), a Okręgu Mazurskiego w województwo olsztyńskie (29 maja 1946 roku). Cezury te zostały poszerzone we fragmentach poświęconych ofensywie Armii Czerwonej na terenie Prus Wschodnich w styczniu 1945 roku. W następstwie tych wydarzeń rozpoczęła działalność administracja radziecka w postaci komendantur wojennych.

Książka niniejsza jest zmienioną wersją pracy doktorskiej napisanej przeze mnie pod kierunkiem prof. dr. hab. Janusza Szczepańskiego. Pani Annie Bujko i Panu Dominikowi Krysiakowi dziękuję za cenne uwagi.

Mam świadomość, że książka ta, choć porusza wiele zagadnień z życia społeczno-politycznego i gospodarczego Okręgu Mazurskiego, nie wyczerpuje jednak w pełni poruszanej problematyki. Przygotowana została z myślą o szerokim gronie czytelników, którzy pragną poznać bliżej wydarzenia tamtych lat.

Marcin Płotek